Hamlet en het vagevuur - Codex historiae archief

Hamlet geldt misschien wel als een van Shakespearses bekendste stukken. Wie kent niet de befaamde uitspraak van de tragische held: ‘to be or not to be, that’s the question’? Dit stuk, dat Shakespeare schreef rond 1601 is een onuitputtelijke bron voor studies en interpretaties geweest.

Zo ook voor de schrijver Stephen Greenblatt, die met zijn boek Hamlet in purgatory de reeks Shakespeare-studies voorzag van een nieuwe aanwinst. Greenblatt schrijft onder het vaandel van het New Historicism, een nog jong ‘isme’ in de literatuurwetenschap en cultural history. De invalshoek van Greenblatt komt grofweg neer op : geschiedenis is tekstueel en teksten zijn historisch. Dit zorgt ervoor dat geschreven geschiedenis benadert wordt als een constructie, zij is enkel een representatie van de werkelijkheid en niet die werkelijkheid zelf. Vervolgens houdt het in dat: elke tekst zijn historische inbedding heeft die het bestuderen waard is maar dat elke periode ook mede gevormd wordt door de literatuur. Deze wisselwerking (tussen Literatuur en Geschiedenis) is in feite Greenblatts onderwerp. Hij gaat meestal als volgt te werk. Het beginpunt van zijn betoog is een schijnbaar willekeurige anekdote, gevolgd door eindeloos veel meer anekdotes en beschrijvingen. Deze anekdotes vormen langzaam de historische achtergrond waaruit de literaire tekst heeft kunnen ontstaan. Vervolgens probeert hij het om te keren, welke facetten uit de bestudeerde tekst zien we terug in de maatschappij ? Dit is min of meer ook de werkwijze in zijn boek Hamlet in purgatory. Wat dit boek bijzonder maakt, is dat het in prozaïsche stijl het ontstaan van de Angelsaksische kerk combineert met Shakespearses Hamlet.

Louike Stassen, winter 2011

Greenblatt begint zijn boek met z’n typische anekdote. Het is 1529 en de advocaat Simon Fish uit Londen -die zijn dagen vulde met het verspreiden van illegale Lutherse Bijbelvertalingen- wendt zicht tot zijn satirische talent in een brief gericht aan Henry VIII. Hij beklaagt zich over het lot van de armen en schrijft hierover: ‘ needy , impotent, blind, lame, and sick, on whom scarcely for horror any eye dare look, have become so numerous that private charity can no longer sustain them .’ Dit omdat het geld dat normaal werd besteed aan armenhulp nu verdwijnt in de zakken van andere bedelaars; de bisschoppen, priesters, decanen, monniken, etc. De brief heet ‘a supplication for the beggars’ (een smeekbede voor de armoed- zaaiers) en zou de geestelijk vader van Marx’ Das Kapital kunnen zijn. Hij valt de kerkelijke invloed op staat en gemeenschap hevig aan; de priesters zijn parasieten die de mensheid verleiden en bedriegen. Zij doen dat zelfs zo buitensporig dat de armen eronder lijden. Maar hoe krijgen deze religieuze mannen dat voor elkaar, vraagt Fish zich af. Het systeem waarop de uitbuiting van het volk door de kerk geschiedt, is volledig geënt op het bestaan van één onwrikbare overtuiging: Purgatory ( het vagevuur).

God en gebod

God en gebod Fisch’ kritiek is naast maatschappijkritisch ook theologisch van aard. In hoeverre is het vagevuur niet gewoon een verzinsel ? Het vagevuur diende als plek tussen hemel en hel, waar zielen verblijven die nog boete moeten doen voor hun zonden. Als ze genoeg hebben geleden, worden hun zonden vergeven en krijgen ze toegang tot de hemel. De kerk wist er op ingenieuze wijze munt uit te slaan door enkele elementen aan het vagevuur toe te voegen. Men kon de wachttijd van overleden familieleden in het vagevuur verkorten door gebeden af te kopen bij de Kerk. Mensen konden zichzelf van een kortere wachttijd verzekeren door en masse aflaten te kopen. Henry VIII kocht zich bijvoorbeeld duizend missen om zijn wachttijd in het vagevuur te verkorten. De diepgelovige bevolking kocht zichzelf arm aan missen, gebeden en aflaten. Vanaf het begin van de 16 eeuw ontstaat er meer protest tegen deze wantoestand. Luther verklaart in 1530 dat het vagevuur een fabel is. De nadruk op het fictieve karakter van het vagevuur wordt een speerpunt in de protestantse polemieken. Er is namelijk geen schriftelijk bewijs in de bijbel voor het bestaan van zoiets als het vagevuur. In 1545 en 1547 wordt in Engeland een start gemaakt met de afbraak van het geloof in het vagevuur. Dat was dat niet alleen van grote invloed op instituties zoals de kerk, kloosters, scholen en ziekenhuizen maar ook een hevige aanslag op de psyche van de Engelse bevolking. Zij zagen zich gedwongen hun algemene wereldbeeld te herzien. De hele cultuur was namelijk doordrongen van het vagevuur. Waar ging men dan heen, als het vagevuur niet bestond ? Een bekend fenomeen komt langzaam weer in zwang; de geest, ditmaal als vervanging van het vagevuur. De zielen, die niet in Hel noch in Hemel thuis hoorden, werden gerepresenteerd als geesten. Toen in 1563 het vagevuur door de Engelse kerk expliciet werd verboden, viel het vagevuur onder censuur. De behoefte van het volk aan een stadium tussen Hemel en Hel was echter niet afgenomen. De geestverschijning treedt op als een vervanging van het vagevuur. Op deze manier konden katholieken hun geloof toch uitoefenen en ook onder de bekeerde bevolking bleef het vagevuur een oud geloof. De onbekendheid van een geest bleek een handig literair middel om het vagevuur toch te bespreken, zelfs onder toeziend oog van de censuur onder Elizabeth.

Hamlet

Deze historische inbedding fungeert als fundament voor het lezen van Shakespearses Hamlet. Het plot van dit toneelstuk verloopt in het kort als volgt: de jonge Deense prins Hamlet ziet een geest die zijn vermoorde vader blijkt te zijn. De geest onthult de ware toedracht van zijn plotse dood; hij is vermoord. Dit door niemand minder dan de nieuwe Koning, Hamlets oom Claudius. Deze heeft Hamlet senior in zijn slaap omgebracht, zich de troon toegeëigend en om het relaas nog dramatischer te maken; is met Hamlets moeder Getrude getrouwd. De Geest draagt Hamlet op Claudius te vermoorden. Hamlet wordt echter overvallen door twijfel. De aard van de geest is volledig onduidelijk; hij kan zowel uit de hemel als uit de hel komen. Dit is van groot belang voor het maken van Hamlet’s keuze; als de geest uit de Hel komt is het immers een manipulerende duivel en moet hij het bevel tot wraak negeren, als zijn vaders geest een engel is moet hij gehoorzamen. Hamlets twijfel tussen goed of kwaad, handelen of niet handelen, hemel of hel vindt zijn echo in het credo ‘to be or not to be’. Wanneer Hamlet ten slotte overtuigd is door de geest, vermoordt hij zijn oom Claudius.

Wat is er nieuw aan Greenblatts interpretatie van Hamlet ? De kracht van het boek ligt in de koppeling tussen maatschappelijke factoren en de literatuur. De kerk had met het vagevuur niet alleen een systeem van uitbuiting gecreëerd. Het vagevuur was ook een plaats waar nabestaanden hun overleden plaats gaven. Met het afschaffen van het vagevuur verdween deze plek, de behoefte eraan echter niet. De mensen wilden nog steeds missen opdragen voor nabestaanden maar zonder vagevuur was dat zinloos. Vervolgens was de angst voor sterfte zelf onverminderd groot, hij werd zelfs angstaanjagender nu de tussenoplossing was verdwenen. In Hamlet zien we deze angsten en behoeftes terug in de geestverschijning van Hamlets vader. Hij vertegenwoordigt die onbestemde dode, niet in de Hel of in de Hemel maar ertussen. Shakespeare moet deze gevoelens hebben begrepen en heeft ze vervolgens met verve een plek weten te geven in zijn toneel. Dit maakt hem meer dan alleen een dichter, het maakt hem ook een katalysator van maatschappelijke gevoelens. Greenblatt ten slotte, weet deze verbanden haarfijn te illustreren aan de hand van literaire en historische documenten. Een genot voor geïnteresseerden.