De opkomst van economie als een raadgevende discipline verklaard
Religie is weg uit het publieke domein. Althans, in Nederland is de invloed van religie op besluitvorming en algemene menselijke moraal niet meer zo groot als dat de religieuze instituties zich dat zouden wensen. Dit wordt door onder andere Max Weber getypeerd als de ontmythologisering van de wereld: wonderbaarlijke zaken zijn niet meer zo wonderbaarlijk meer, omdat ze kunnen worden verklaard door wetenschap. De vraag is dan wat de plaats van religie heeft ingenomen als het gaat om het morele kompas voor de samenleving. Het kan niet zo zijn dat de gehele wetenschap deze taak op zich heeft genomen. Nee, economie heeft die rol op zich genomen. Zou Plato zijn ideale staat in deze tijd opschrijven, dan zou er geen filosofen-koning zijn, maar een bestuur bestaand uit managers en economen. Was DWDD in vroeger tijden opgenomen, dan zou een theoloog commentaar geven op een situatie, nu is het de econoom die dat doet. Toen de vliegtuigen op 9/11 de Twin Towers doorboorden, riep Bush niet op om naar de kerk te gaan om dit massale verdriet te verwerken, maar hij riep op om vooral weer te consumeren. Nu komt de vraag: Hoe komt het dat de economie de positie van de religie op dit gebied heeft kunnen innemen?
Door: Nathanael Korfker
Voor het beantwoorden van deze vraag moeten we terug gaan naar het klimaat waarin economie opkwam als wetenschap. Rond de 18e eeuw begon de economie de vorm aan te nemen van een serieuze wetenschappelijke discipline met als grondleggers personen als David Hume, Adam Smith en David Ricardo. In die tijd was de waardering van soorten kennis drastisch veranderd in vergelijking met de Middeleeuwen. Was het in de Middeleeuwen nog zo dat de theologie de meest gewaardeerde kennis was, in de 18e eeuw is de mathematica verworden tot het mooiste, elegantste vak dat er bestaat. De primaat op het goddelijke is verdwenen, dus religie is al tanende en de primaat op bewijzen en afleidingen is aan de orde van de dag. Niet alleen de mathematica, maar ook het experiment krijgt meer aandacht in die tijd. Beide componenten komen samen in de methodiek die Newton gebruikt om de wereld te onderzoeken, mathematica gespeend van experimenten. Het is Newton die één van de inspiratiebronnen vormt voor Smith.
Economie viel echter niet binnen de wetenschappen die de natuur onderzoeken. Waar Newton een natuurfilosoof was, is Smith een moraalfilosoof. De moraalfilosofie is breder dan slechts het bestuderen van goed en kwaad, het is wat wij vandaag de menswetenschappen zouden noemen. Waar de meeste menswetenschappen nu de nadruk leggen op statistiek en waarschijnlijkheid, werden de moraalfilosofen van toen geïnspireerd door Newton om de algemene regels achter het menselijke handelen bloot te leggen. Dit verklaart dat Smith stelt dat de mens gedreven wordt door egoïsme en dat dat het belangrijkste principe is van de markt.
Zo’n regel heeft natuurlijk sterk mathematische trekken en wordt zeer gewaardeerd in een klimaat waar wiskunde het beste is wat er bestaat. Bovendien wordt met deze discipline iets gezegd over de aard van de mens en de beste manier om met die aard om te gaan (de markt). Mandeville had voor Smith al betoogd dat een maatschappij drijft op privé zonden en dat de publieke zaak daarbij gebaat is. Smith toont nu aan dat dit inderdaad het geval is en dat zorgt ervoor dat er een herwaardering komt van de zonde. Niet langer is het alleen de kerk die wat te zeggen heeft over de zonde, de wetenschap doet het nu ook. Hier liggen de wortels voor de dominantie van economen in het publieke debat. Met behulp van hun sterk gemodelleerde gegevens en mathematische principes kan de econoom uitspraken doen over hoe men dient om te gaan met die menselijke natuur.
Wie zich verdiept in de geschiedenis van de economie krijgt bewondering voor de manier waarop deze moraalfilosofen de problemen van hun tijd aanpakken, maar het is de vraag of vandaag de dag de plaats van economie in de samenleving terecht is. De laatste jaren is economie nog meer verworden tot een sterk mathematische en modelmatige discipline met weinig oog voor wat er empirisch gegeven is. Gelukkig heeft de economische crisis de ogen geopend en zijn er boeken verschenen van bijvoorbeeld Sedlacek die spreekt over de manier waarop in religieuze teksten economische informatie aanwezig is. De sterk mathematische methodologie wordt ook sterk ter discussie gesteld door bijvoorbeeld Piketty, die om die reden uit Amerika vertrok en zich heeft gestort op het historische economische onderzoek. Of religie haar plek terugkrijgt als raadgever voor de samenleving is echter ook zeer de vraag, want wanneer de economie zich heroriënteert, wordt de kans groot dat religie haar plek niet terugkrijgt. Tot die tijd moeten we ervoor zorgen dat een te enge opvatting van economie niet de gangbare religie wordt.
Meer weten?
- Redman, D. A. (1997). The rise of political economy as a science: Methodology and the classical economists. Cambridge, Mass: MIT Press.
- Sedlacek, T. (2011) Economics of Good and Evil. Oxford: Oxford University Press.
- Sandel, M. J. (2013) What Money Can’t Buy. Farrar, Straus and Giroux
Terug naar themapagina De Beurs